Kürt dilleri
| Kürt dilleri | |||
|---|---|---|---|
| Ana dili olanlar | Irak, İran, Suriye, Türkiye, Ermenistan, Gürcistan, Azerbaycan | ||
| Bölge | Kürdistan, Anadolu, Horasan | ||
| Konuşan sayısı |
20 - 30 milyon[1] Yaklaşık bir tahmindir. (2007)[2] | ||
| Dil aileleri |
Hint-Avrupa dil ailesi
| ||
| Erken formlar: | |||
| Yazı sistemi | Latin, Arap, Fars, Kiril | ||
| Resmî durumu | |||
| Resmî dil | |||
| Onaylanmış azınlık dili |
 Ermenistan[4] | ||
| Dil kodları | |||
| ISO 639-1 | ku | ||
| ISO 639-2 | kur | ||
| ISO 639-3 | kur | ||
|
Kürtçe'nin coğrafi dağılımı , Kürtçenin lehçeleri ve Kürt halkı tarafından konuşulan diğer kuzeybatı İrani diller.
| |||
Kürtçe (Kürtçe: Kurdî, کوردی) veya Kürt dilleri, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren[5] ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil grubudur.[6] Orta Doğu'nun Arapça, Türkçe ve Farsçadan sonra en çok konuşulan dördüncü dilidir[7]. Başlı başına tek bir dil değil Türk dilleri örneğinde olduğu gibi birçok farklı lehçeden oluşan bir dil grubudur. Türkiye'de Kürtçe ile kastedilen büyük oranda bu dil grubunun ülkede en çok konuşulan kolu olan Kurmanci'dir.
Coğrafi dağılımı[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürtçe; yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.[8]
Variantlar veya diller[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürtçenin genel olarak kabul gören dört lehçesi vardır: Kurmançca (Kurmancî), Soranca (Soranî), nispeten az sayıda kişi tarafından konuşulan bir güney lehçesi Leki ve Kelhuri[9][10]. Dil biliminde Zaza-Gorani dil ailesine bağlı ve başlı başına dil olarak kabul edilen Zazaca (Zazakî) ve Gorani (Hewrami) dilleri de bazı dilbilimciler tarafından Kürtçenin birer lehçesi olarak değerlendirilmektedir.[11][12][13] Bu dillerden Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller gurubun Kuzey-Batı koluna dahildir. Beluçi, Gorani ve Sengseri dilleriyle Kuzey-Batı kolunun Hyrkani (Gurgan) alt gurubunu teşkil etmektedir.[14][15] Zazaca Gorani ile beraber, İrani Diller sınıflandırmasında Zaza-Gorani olarak adlandırılan jenetik grubunu oluşturur.[16][16] [17][17][18] Diğer dil Goranice de bir Kuzeybatı İran dilidir.[19] İran - Irak sınırındaki Hawraman Dağlarında konuşulan bu dil, oldukça zengin bir geçmişe sahiptir.Farklı görüşler olmakla birlikte, kimi dilbilimcilere göre Goranice ve Zazaca Dilleri, Kürtçe'nin bir lehçesidir.[11][20][21] [22]
Kurmanci (Kuzey Kürtçe)[değiştir | kaynağı değiştir]
Kurmanci, en yaygın Kürt lehçesidir. 15-17 milyon kişi[23] tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 1930'lu yıllardan itibaren Kurmanci Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır.[kaynak belirtilmeli]
Cizre'deki Botani lehçesini standard lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive Kamuran Bedirxan tarafından 1920'lerde Kürt grameri üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır. Arapça kökenli sözcükler öbür şivelerin ve lehçelerin öz Kürtçe karşılıklarıyla değiştirilmeye de gayret ediliyor.[kaynak belirtilmeli]
Kurmancinin kabaca varyasyonları[24]:
- Batı: Suriyenin Halep ilinde, Türkiyede kabaca fıratın batısındaki illerde, Elazığ, Tunceli, Sivas, Konya, Ankara, Aksaray, Kırşehir ve İranın Horasan bölgesinde konuşulur.
- Güney doğu: Hakkâri ilinde, Irakın Duhok ve Erbil bölgesinde ve İranın batı Azerbaycan ilinde konuşulur.
- Merkezi: Türkiyede, Suriyenin Haseke ilinde, Irakın Sincar bölgesinde, Ermenistanda, Gürcüstanda, Azerbaycanda, Rusyada, Lübnanda ve İranın batı Azerbaycan ilinde konuşulur.
Zannedilenin aksine, doğal bir dil olmasına rağmen Kurmanci yüksek derece karşılıklı anlaşılabirliği olan bir dildir.[25]
Sorani (Orta Kürtçe)[değiştir | kaynağı değiştir]
Soraninin yazımı için çoğunlukla Arap-Fars alfabesi kulӀanılır. Son zamanlarda Kürtçe, Latin alfabesine geçme teşebbüsleri de olmuştur. Bu lehçede yazılı kaynak nispeten çoktur.[kaynak belirtilmeli]
Soraninin dağılımı Süleymaniye'ye kadar uzanan Kürt Baban hanedanlığınla bağlıdır. Bu şehrin ticari gücü Soraninin yaygınlaşmasını sağlamıştır, böylece Kelhuri ve Havrami konuşanların sayısı azalmıştır.[kaynak belirtilmeli]
Bugün Sorani, Kurmanci için saf sözcük türetme kökeni olarak görülüyor.
Şiveler: Erbili, Pişdari, Kerküki, Hanakini, Kuşnavi, Mukri, Süleymani, Bingirdi, Garrusi, Ardalani, Sanandaji, Varmava, Garmiyani, Cafi .[kaynak belirtilmeli]
Güney Kürtçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Şiveler:
- Kelhuri, Kermanşahi: çoğunlukla batı İranda konuşulur, Kermanşah şehri ve etrafında.
- Feyli: Feyli aşireti tarafından kullanılır, İlami olarak da tanınır. Doğu Irakta Diyala eyaletinin İran sınırlarına yakın Hanekin bölgesinde konuşulur ve İranda İlam eyaletinde. Ayrıca Kermşanşah eyaletinin parçarlarında ve etrafında mevcuttur.
- Sencabi: Hevraman ve Guran bölgerinde varlığını sürdürür.
Diğer şiveler: Gerusi (Bıcari), Melekşahi, Kolyayi, Baryayi, Kürdali
İran-Irak hattı dışında Türkiye'de Şeyhbızın aşireti tarafından konuşulur.
Leki[değiştir | kaynağı değiştir]
Güney lehçesine yakınlık arzeder, fakat zamanla Farsçanın etkisi altında kalmıştır. Batı Luristan, İlam ve Hamadan eyaletlerinde: Aliştar, Kuhdaşt, Nurabad-i Dulfan ve Hürremabad'da konuşulur. Zendler'in kullandiği lehçedir.
Kürt dilleri ve diğer dillerden örnekler[değiştir | kaynağı değiştir]
| Türkçe | Kelhurî | Soranî | Lekî | Kirmaşanî | Kurmancî | Hewramî | Bacalanî | Zazakî | Part pehlevicesi[26][27] | Farsça | Talışça |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ben | Mi | Min | Min | Min | Ez, Min | Amin, Min | Min, Emin | Ez, Mi | Az, man | man | Az, mı |
| Sen | Ti | To | Tû | Tu | Tu, Te | To, Etû, Tû | Ti, To | Ti, To | Tu, to | to | Tı |
| Ben yapıyorum | Mi kem | Min dekem | Min mekem | Min kem | Ez dikim | Amin/Min mekerû | Min mekere | Ez kena | Az karam | man mikunam | Az kardəm, mı kardəm |
| Ben gidiyorum | Mi çim | Min deçim | Min Meçim | Min çim | Ez diçim/Ez derime | Min milû | Min melû | Ez şina | Az şawam | man miravam | Az şedəm, mı şedəm |
| Çok | Fire | Zor | Fira | Fere, Zyad | Pir, Gelek, Zaf | Zor, Fira | Fire | Zaf | frây, abêr, was, wasyâr | xeyli | Ve, ziyod, xəyli |
| Söyledi | Wet | Got/Wit | Wat/Vit | Wit | Got | Wat/vat | Wet | Vat | guft | Vut, vote | |
| Geldi- | Hat- | Hat- | Het- | Hat- | Hat- | Ame- | Ame- | Ame- | âhag- | âmad- | Omə/umə |
| Ses | Hena | Bang, Deng | Hena | Deň | Deng, awaz | Deng | Deng | Veng | wâng, âwâz | dang | Vanq, ovoz, sədo |
| Büyük | Kel´n | Gewre | Kel´n | Gewre, Qeü | Gewre, Gir, Mezin | Gore | Gewre | Gird, Girs, Pîl | wuzurg | buzurg | Yol, nəhənq |
| Rüzgâr | Wa | Ba | Wa/va | Wa | Ba | Va/Wa | Va | Va | Wâd | Bâ | Vo, qemej, vovoz |
| Yağmur | Waran | Baran | Waran/varan | Waran | Baran | Baran | Baran | Varan | Wârân | Bârân | Voş, kuluk |
| Bozuk(Harap) | Gen | Xirap | Gen, Xiraw | Xeraw, Gen | Xirab , Genî | Xirab | Xirab | Xirab | pûdag | xarâb | Xərub/xərob |
| Şimdi | Îrênge | Esta | Îske/Îse | Îreňe, Îse | Niha, Vêsta, Nika | îse | êste | Nika, Inka | nûn | aknûn | Isət |
Alfabeler[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürtçe Latin, Kiril ve Arap alfabeleriyle yazılır:
Arap harflerinden oluşan Kürtçe alfabesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürtçenin günümüze kadar gelen birçok eseri Arap harfleri temelli alfabeyle yazılmıştır. Klasik Kürt Edebiyatı şiirleri, divan, mevlid ve diğer birçok eserleri bu alfabeyle yazılmştır. Bu alfabe Arap alfabesine Farsça'daki پ (p), چ (ç), ژ (j), گ (g) harfleriyle Kürtçeye has ڤ (v) harfinin eklenmesinden oluşur. Günümüzde Soranî lehçesi için kullanılan alfabede bu harflerin dışında ڕ (rr), ڵ (ll), ە (e), ێ (ê), ۆ (o) harfleri de eklenmiştir. Arapça'daki ث (se), ذ (zel), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı) harfleri ise Soranî alfabesinde bulunmaz.
Latin-Kürtçe Alfabesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Latin harflerini temel alan Kürtçe alfabe 31 harften oluşur.
- A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
- a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Bu alfabece karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.
Karşılaştırma[değiştir | kaynağı değiştir]
| Kurmanci-Latin | Kiril | Sorani Arap-Fars-Alfabesi | UFA | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| A a | A a | ئا ـا ا | [aː] | ||||
| B b | Б б | ب ـبـ ـب بـ | [b] | ||||
| C c | Щ щ | ج ـج ـجـ جـ | [ʤ] | ||||
| Ç ç | Ч ч | چ ـچ ـچـ چـ | [ʧ] | ||||
| D d | Д д | د ــد | [d] | ||||
| E e | Ә ә | ە ـه ئە | [ɛː] | ||||
| Ê ê | E e | ێ ـێ ـێـ ێـ ئێـ | [e] | ||||
| F f | Ф ф | ف ـف ـفـ فـ | [f] | ||||
| G g | Г г | گ ـگ ـگـ گــ | [g] | ||||
| H h | h h | هـ ـهـ | [h] | ||||
| I i | Ъ ъ | Yok | [ɯ] | ||||
| Î î | И и | ى ئى ـيـ يـ | [iː] | ||||
| J j | Ж ж | ژ ـژ | [ʒ] | ||||
| K k | К к | ک ـک ـکـ کــ | [k] | ||||
| L l | Л л | ل ـل ـلـ لــ | [l] | ||||
| Yok | Yok | ڵ ـڵ ـڵـ ڵــ | [lˁ] | ||||
| M m | M м | م ـم ـمـ مــ | [m] | ||||
| N n | H н | ن ـن ـنـ نــ | [n] | ||||
| O o | O o | ۆ ـۆ ئۆ | [o] | ||||
| P p | П п | پ ـپ ـپـ پــ | [p] | ||||
| Q q | Q q | ق ـق ـقـ قــ | [q] | ||||
| R r | P p | ر ـر | [r] | ||||
| Yok | Yok | ڕ ـڕ | [ʀ] | ||||
| S s | C c | س ـس ـسـ ســ | [s] | ||||
| Ş ş | Ш ш | ش ـش ـشـ شــ | [ʃ] | ||||
| T t | T т | ت ـت ـتـ تــ | [t] | ||||
| U u | Ö ö | و ـو ئو | [œ] | ||||
| Û û | Y y | وو ـوو | [uː] | ||||
| V v | B в | ڤ ـڤ ـڤـ ڤـ | [v] | ||||
| W w | W w | و ـو | [w] | ||||
| X x | X x | خ ـخ ـخـ خـ | [x] | ||||
| Yok | Yok | غ ـغ ـغـ غــ | [ɣ] | ||||
| Y y | Й й | ى ئى ـيـ يـ | [j] | ||||
| Z z | З з | ز ـز | [z] |
Fonetik[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürtçenin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).
Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z Bunun yanında "xw" ve "rr" digrafı da vardır.
Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürtçe Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapça'daki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir[28] (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). Soranî lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürtçe alfabede "rr" (ڕ) sesiyle birlikte "ll" (ڵ) sesi için de birer harf vardır.
Ünsüzler[değiştir | kaynağı değiştir]
Ünlüler[değiştir | kaynağı değiştir]
| ön | orta | arka | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| kısa | uzun | kısa | uzun | kısa | uzun | |
| kapalı | [ı] | [iː] | [ʉ] | [u] | [uː] | |
| orta | [e] | [eː] | [ə] | [o] | ||
| açık | [a] | |||||
Dilbilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]
Hint-Avrupa Dil Ailesinin İrani grubunda Kürtçe, Farsça ve Paştu gibi diller bulunur[29]. Bu diller tahmin olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır. Örneğin Kürtçe'de bulununan "erillik-dişillik" tüm İranî dillerde yoktur. Sadece Kurmanci, Zazaca, Goranicede eril/dişi mevcuttur. Kürtçede, Kurmanci ve Zazaca'da 3 cins (casus) vardır: eril (masculin), dişi (feminin), cinsiz (neutre). Örnek olarak "ap (Amca)" ve "met (hala)" kelimelerini ele alalım. Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir. Dişillik (feminin) eki "a"dır, erillik (masculin) eki de "ê"dir.
- Apê min (mamê min) - Benim amcam
- Meta min - Benim halam
Akraba isimlerinin dışında, varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar. Varlık ve kavramlar, Kürtlerin yaşayışına, edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir. Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar, birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur, bazıları da dişil yani kadın olur. 2 örnek verelim. Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak, burun Kürtçede erildir yani erkektir, buna bağlı olarak gelen ek "ê" olur. Ev kelimesi de dişildir yani kadındır, buna bağlı olarak gelen ek "a" olur.
- Pozê min - Benim burnum
- Mala min - Benim evim
Bir kişi Kürtçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu hemen belli olur. Arkadaş kelimesi "heval"dır.
- Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
- Hevala min (benim kadın arkadaşım)
Kürt dilinin bazı kelimelerde mantığı[değiştir | kaynağı değiştir]
1) "kerguh veya" kêrvuşk (tavşan) : "ker", Kürtçede "eşek" demektir. "guh" ise "kulak" anlamına gelir. Burada kelime oluşurken verilen anlam, kulağın eşeğe benzediğine göredir. Tavşanın kulakları eşeğin gibi sivrice ve uzun. Tavşanın kulağının eşeğe benzediği olma özelliğine bakılır ve isim ona göre şekillenir. Bu kelime Farsçada "xerguş" olarak geçer, "xer" Farsçada "eşek" ve "guş" "kulak" anlamındadır.
2) "xalxalok" (uğur böceği) : "xal", Kürtçede "nokta" demektir. "ok" ise "cik" gibi bir ektir. Bu ekler, geldikleri kelimelere "sevecenlik ve küçültme" anlamı yüklerler. Uğur böceğinin sırtında noktalar vardır. Yani birden fazla nokta vardır. Bu kelimede de, gördüğümüz gibi, "xal" kelimesi iki defa tekrar edilmiştir. Sona gelen "ok" eki de, kelimeye sevecenlik ve küçültme katmıştır. Farsçada buna "xanwade" söylenir, Farsçada da "xal" nokta anlamındadır.
Dil Bilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]
Kişi zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]
İrani dillerde kişi zamirlerinin bazı zamanlarda sözcük olarak birbirine benzemelerine rağmen gramer yardımıyla ne kastedildiği anlaşılır. Kişi zamirlerinde Kurmancide ve Zazacada iki hâl mevcutken (yalın hâl ve eğik hâl) Soranide, Güney Kürtçede ve Farsçada İngilizcede gibi zamirler tek hâle düşmüştür.
| Türkçe | Sorani[30] | Güney Kürtçe[31] | Yeni Farsça | Kurmanci[32] | Hewramanca[33] | Zazaca [34] | Talişçe [35][36] | Avesta [37] | Partça[26] | Orta Farsça[26] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Yalın hâl |
Hâlsiz
|
Yalın hâl
| ||||||||
| ben | min | min | man | ez | min | ez | az | azəm | az | an |
| sen | to | ti | to | tu | to | tı | tı | tvəm | tu | to |
| o | ew | ew | ū, ān | ew | ad (eril), ade (dişil) | o (eril), a (dişil) | əv | hva- (eril), hā (dişil) | ho | oy |
| biz | ême | îme | mā | em | ême | ma | əmə | ahma- (-i hâli) | amāh | amāh |
| siz | êwe | îwe | şomā | hûn | şıme | şıma | şımə | yūšma- (-i hâli) | aşmāh | aşmāh |
| onlar | ewane | ewane | işān, inhā | ew / ewana | adê | ê | əvon | (eşkökeni yok) | hawin | oy |
Farsçada ve Avestadaki uzun ā harfi Kürtçede a olarak ve kısa a'nın e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Far. barf "kar", farmān "buyruk", Av. azəm "ben", Kurmanci berf, ferman, ez). Avestada u ve v arasında ayrım yapılmıyor, yani tvəm zamiri tuəm (seslendirilişi tuım) olarak da değerlendirilebilir.
| Türkçe | Kurmanci[32] | Zazaca [34] | Partça (Part Pehlevicesi)[26] | Orta Farsça (Sasani Pehlevicesi)[26] | Talişçe [36][38] | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
Eğik hâl |
-i hâli (akuzatif)
| ||||||
| beni, benim, bana | min | mı(n) | man | man | mıni | ||
| seni, senin, sana | te | to | to | to | tıni | ||
| onu, onun, ona (eril) | wî | ey | ho | oy | əvi | ||
| onu, onun, ona (dişil) | wê | xwe / xwo / xu | ho | oy | |||
| bizi, bizim, bize | me | ma | amāh | amāh | əməni | ||
| sizi, sizin, size | we | şıma | aşmāh | aşmāh | şıməni | ||
| onları, onların, onlara | wan | inan | hawin | awêşān | əvoni | ||
Açık zamirler[değiştir | kaynağı değiştir]
| Türkçe | Kurmanci[39] | Zazaca[34] | Part pehlevicesi[40] | Orta Farsça[40] | Sorani [41] | Güney Kürtçe | Farsça |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Yalın hâl | hâlsiz | ||||||
| bu, bunlar | ev, î- (örneğin îşev "bu gece"). evana | no (eril), na (dişil), nê (çoğul) | îm (tekil), îmîn (çoğul) | îm (tekil), îmêşân (çoğul) | eme, emane, îm- (örneğin: îmşew 'bu gece') | î/ey | in (tekil), işān/inhā (çoğul) |
| Türkçe | Kurmanci[39] | Zazaca[34] | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Eğik hâl | ||||||
| bunu, bunun, buna (eril) | vî | ney | ||||
| bunu, bunun, buna (dişil) | vê | nae | ||||
| bunları, bunların, bunlara | van | ninan | ||||
İzafe[değiştir | kaynağı değiştir]
Çoğu İrani dillerdeki gibi Kürtçede sahiplik şekli bir izafe ekleme sistemi yardımıyla kurulur. Güney Kürtçede kişi zamirleriyle birlikte izafe şekli yoktur. Örneğin Kurmancideki mala min "benim evim" Güney Kürtçede aynı şekilde mevcut değildir, direkt malim (evim) denir, -im adıl görevi yapan sonek kullanılır.
| (Bazı) Batı kurmanci şiveleri | Kuzey ve güney zazacası[42] | Merkezi ve güneydoğu kurmancisi | Merkez zazacası[42] | Sorani[43] | Güney Kürtçe | Hewramani/Gorani[33] | Farsça | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tekil. Eril ve dişil farkı var. İzafe şekli ismin hâline göre şekillenir | Tekil. Eril ve dişil farkı var. Halsiz | Tekil. İsmin hali yok. Duruma göre cümle kısaltmak için bileşik izafe kullanılabilir. | Tekil. İsmin hali yok. Bileşik izafe farkı yoktur. | |||||
| Yalın hâl | -ê (eril), -a (dişil)
|
-o (eril), -a (dişil) | -ê (eril), -a (dişil) | -î (eril), -ê (dişil) | -î (açık izafe), -e (bileşik izafe) | î ya da sıfır ses (açık izafe), -e (bileşik izafe) | î ya da sıfır ses (açık izafe), -u (bileşik izafe) | -e |
| Eğik hâl | -î (eril), -ê (dişil) | -ê (eril), -a (dişil) | ||||||
| Çoğul - ismin hâline göre şekillenir | Çoğul - halsiz | Çoğul - halsiz - bileşik izafe kullanılabilir | Çoğul - halsiz | |||||
| -ê (yalın hâl), -i yada sıfır ses (eğik hâl) | -ê (yalın hâl), -anê (eğik hâl) | -ên ya da -êt | ? | -anî (açık izafe). -e (bileşik izafe) | -an ya da -anî (açık izafe). -e (bileşik izafe) | -anî (açık izafe). ? (bileşik izafe) | -hâye | |
| Türkçe | Kuzey zazaki | Batı kurmancisi | Sorani[43] | Farsça |
|---|---|---|---|---|
| siyah kitab | kitaba siyawe | pirtûka reş | kitawekeî reş (açık izafeli)
kitawe reşeke (bileşik izafeli ve iyelik kısaltılmış) |
kitabe siyâh |
| siyah kitabım | kitaba mina siyawe | pirtûka minê reş | kitawekeî reşî min
kitawe reşekem |
kitâbe siyâhe man
kitâbe siyâham (iyelik eki kısaltılmış) |
| siyah bir kitabım | ? | pirtûka minê reş | kitawêkî reşî min
kitawe reşêkim |
yek kitâbe siyâhe man
yek kitâbe siyâham |
| siyah kitaplar | kitabê siyawî | pirtûka reş | kitawekanî reş
kitawe reşekan |
kitâbhâye siyâh |
| siyah kitaplarım | kitabê minê siyawî | pirtûkên minê reş | kitawekanî reşî min
kitawe reşekanim |
kitâbhaye siyâhe man
kitâbhaye siyâham |
| siyah kitablarımın sayfaları | ? | rûpelên pirtûka
minê reş |
laperekanî kitawe reşekanim | safihahâye kitâbhâye siyâham |
Yukarıdaki sorani örneğindeki -eke eki ingilizcedeki 'the' ile eşdeğerdir (definite noun marker).
Zamanlar[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürtçede 14 değişik zaman vardır. Burada aşağıda lafı geçecek olan erjativeye dikkat edilmesi gerekmektedir.
Basit zamanlar[değiştir | kaynağı değiştir]
| Türkçe | Doğu Kurmanci | Sorani[30] | İngilizce | İngilizce tanımı |
|---|---|---|---|---|
| (Ben) gidiyorum | Ez diçim | (min) deçim /derom/erom | I go | Present simple tense |
| (Ben) yiyorum | Ez dixwim | (min) dexom /exom | I eat | |
| (Ben) gidiyorum | Ez diçim | I am going | Present continuous tense | |
| (Ben) yiyorum | Ez dixwim | |||
| (Ben) gittim | Ez çûm | (min) deçim /derom/erom/eçim | I went | Past simple tense |
| (Ben) yedim | Min xwar | (min) xwardim | I ate | |
| (Ben) gideceğim | Ezê biçim/herim | (min) deçim | I shall go | Future simple tense |
| (Ben) yiyeceğim | Ezê bixwim | (min) dexom | I eat |
Not: "Ez dê" kelime grubu, günlük kullanımda "Ez'ê" şeklinde kısaltılır.
Şimdiki zaman[değiştir | kaynağı değiştir]
Şimdiki zaman kürtçede "di / de" öneğinle (Türkçedeki "iyor" gibi) ve sonunda "im / em" son ekiyle kuruluyor. Kurmanci şivelerinde yöreye göre "de-", "di-" ya da "ti-" kullanılır. Köken olarak bu ekin en eski hali "et-" tir. "Et-" hali 1800 lerde kaydedilen sorancada ve iranın ortasında konuşulan yerel lehçelerde ve dillerde mevcuttur.[44]
"Gitmek" örneği, burada fiil kökü kurmancide yöreye göre ya -ç- dir ya da -her- dir. Soran yörelerinde fiil kökü ya -ç- dir ya da -ro- dur:
| Türkçe | Kurmanci | Sorani | Kelhuri |
|---|---|---|---|
| (Ben) Gidiyorum | Ez diçim | (Min) deçim | (Min) (di)çim |
| (Sen) Gidiyorsun | Tu diçî | (To) deçît | (Ti) (di)çîd |
| (O) Gidiyor | Ew diçe/ diçêt | (Ew) deçêt | (Ew) (di)çûd |
| (Biz) Gidiyoruz | Em diçin/ diçîn | (Ême) deçîn | (Ême) (di)çîm |
| (Siz) Gidiyorsunuz | Hûn diçin | (Êwe) deçin | (Êwe) (di)çin |
| (Onlar) Gidiyorlar | Ew diçin | (Ewane) deçin | (Ewane) (di)çin |
Birinci tekil şahısda örnekler. Fiil kökleri çizgilidir:
Buyrum zamanı[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürtçede buyrum zamanı yalnızca "bi-" örneğinde bulunur. En başta bi- öneki gelir, sonra fiil kökü ve bir "e" soneki gelir.
| Türkçe | Kurmanci | Sorani | Kelhuri |
|---|---|---|---|
| Yap! | Bike! | Bike! | Bike! |
| Ye! | Bixwe! | Bixo! | Bixwe! |
| Al! | BIGIRE | Bigre! | Bigre! |
| Git! | Biçe! (Here) | Biro! | Biçe! |
| Gel! | Bê! (Were) | Bê! | Bê! |
| Yaşa! | Bijî! | Bijî! | Bijî! |
| Ağla! | Bigrî! | Bigrî! | Bigrî! |
Burada "herin" ("gitmek", başka zamanlarda kulanıliyor) ve "werin" ("gelmek") istisnalardır.
- Here! (Herre) - Git!
- Were!(Weree /Veree) - Gel!
Ergatif[değiştir | kaynağı değiştir]
Kuzey Kürtçe ergatif (eş işlevsel[45][46] ) sistemine sahip olan az sayıda dilden biridir. Bu da şu anlamına gelir: Geçmiş zamanda bir fiile "bir şey" lafı koyulabiliyorsa, o fiildeki zamirler ters olur. Örnek:
| Türkçe | Kürtçe |
|---|---|
| Ben seni gördüm | MinCasus obliquus tuCasus rectus dîtî |
| Ben açtım | MinCasus obliquus vekir |
Ama:
| Türkçe | Kürtçe |
|---|---|
| Ben gittim | EzCasus rectus çûm |
- "Görmek" fiilinde zamirler ters hâline dönüştü, yani "ben" anlamı için "bana, beni" denilmeli, "seni" anlamı için ise "sen".
- "Açmak" fiilinde de aynı durum söz konusudur. Yani geçişlidir, nesne alabilir.
- "Gitmek" fiilinde ise her şey normal kuruldu. Çünkü "bir şey gidemiyorsun", ama "bir şeyi görebiliyor" veya "bir şeyi açabiliyor"sun.
Kelime Dağarcığı[değiştir | kaynağı değiştir]
- Kürtçede hayvanın yaşına göre farklı adlar verilebilir:
Erkek kuzuların isimleri Kürtçede 4 yaşına kadar 4 kez değişiyor. Birinci yıl "berx", ikinci yıl "kavir", üçüncü yıl "hogeç", dördüncü yıl "maz ve beran " olur. Koç ismi "Maz" ve "Mazman" şeklinde değişir. Hatta Kürtçede süpürgenin yirminin üzerinde adı vardır. Bazi örnekler; gêzik, gêzî, havlêk, kinoşe, melkes, sivnik, sizik.
- Bazı dillerde "sürü" (çoğul anlamda) herhangi bir ismin önünde kullanılabilirken Kürtçe her cümleye değişik kelimeler kullanılıyor.
“Bir sürü kuş uçtu, bir sürü koyun otluyor, bir sürü kurt gördüm, bir sürü at geçti, bir sürü adam geçti.” Kürtçede bunların hepsi farklı ifade edilir: “Refê teyran, keriye pez, garrana dewar, exiriyê hespan, peranî yan jî zurbê guran, qeflê meriyan."
'Min kerî merî dît' veya 'Min naxire merî dît” denilmez.
- Yine yukarıdaki gibi Kürtçe'de Kurmanci lehçesinde Serhat-Ağrı bölgesinde dışkı isimleri de hayvan türüne ve birbirine olan benzerliğine göre isimlendiriliyor .
Örnek "terskul" at ve eşek dışkısı, "bişkul" koyun ve keçi dışkısı, "zirç" kuş türlerinin(uçan ve uçmayan tüm kuşlar) dışkısı, "rêx" inek gibi büyükbaş hayvanların dışkısı, "gûmişk" fare dışkısı ve "gû" başta insan olmak üzere ve köpekgillerin dışkılarına verilen isimler. "rêx" tüm hayvanlar için kullanılabiliyor. Sadece genel durumlarda.
- Kürtçede bir şeye küçüklük anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna –ik eki getirilir.
Örnekler: Şiv “Sopa”, Şivik “Küçük sopa” demek. Law “Oğul”, Lawik “Küçük oğlan” demek. Bu kelime Türkçeye hakaret unsuru olarak geçmiştir.
- Kürtçede bir şeye “dahalık” anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna –tir eki getirilir. Örnek: Mezin “Büyük”, Mezintir “Daha büyük” demek.
Hint-Avrupa dil ailesinin sayıları[değiştir | kaynağı değiştir]
Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Kürtçe ve Farsça'nın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski İranca kökenden gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen farklı telaffuz edilmektedir.
| Türkçe | Kurmanci | Hewramanca | Zazaca | Part Pehlevicesi[26] | Orta Farsça[26] | Yeni Farsça | Sanskritçe | Yunanca | İtalyanca | İspanyolca | Almanca | Fransızca | İngilizce |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sıfır (0) | nîn | null | zero | ||||||||||
| bir (1) | yek, êk | yek | yew | êw | êw, êk, yek | yek | eka | ena | uno | uno | eins | un | one |
| iki (2) | du/dwudu | duê | di | do | do | do | dva | tio | due | dos | zwei | deux | two |
| üç (3) | sê/sisê | yerê | hîrê | hrê | sê | se | tri | tria | tre | tres | drei | trois | three |
| dört (4) | çar/çhar | çuar | çar | çafâr | çahâr | çehâr | catur | tesera | quattro | cuatro | vier | quatre | four |
| beş (5) | pênc | penc | panc | panc | panz | panc | panca | pende | cinque | cinco | fünf | cinq | five |
| altı (6) | şeş | şiş | şeş | şwah | şaş | şiş | sas | eksi | sei | seis | sechs | six | six |
| yedi (7) | heft | hewt | hewt | haft | haft | haft | sapta | epta | sette | siete | sieben | sept | seven |
| sekiz (8) | heşt | heşt | heşt | haşt | haşt | haşt | asta | oxto | otto | ocho | acht | huit | eight |
| dokuz (9) | neh | no | new | nah | no | noh | neva | ennia | nove | nuevo | neun | neuf | nine |
| on (10) | deh | de | des | das | dah | deh | daça | dheka | dieci | diez | zehn | dix | ten |
Edebiyat[değiştir | kaynağı değiştir]
Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir.
Kürtçenin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmanci'dir. Kurmancî lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1009-1080), Hasan Ertuşi (1417-1491), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'in Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayımlandı. Türkçeye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.
Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı kadın şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.[kaynak belirtilmeli]
Kürtçenin ilk romanı Şivane Kurmanca (Kürt Çoban) ise 1935 yılında Sovyetler Birliği'nde Ereb Şamilov tarafından yazılmıştır.[47][48][49][50][51][52]
Prof. Qanatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Ezidilerin kutsal kitabı Kitab el Celve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Kurmanji". Erişim tarihi: 24 Şubat 2016.
- ^ http://www.ethnologue.com/language/kur
- ^ "Irak Anayasası" (PDF). iraqinationality.gov.iq. 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. (madde 4).
- ^ European Charter for Regional or Minority Languages
- ^ http://www.institutkurde.org/en/language/ (Paris INALCO üniversitesinde Kürt dil uzman olan Joyce Blau ve diğer pek çok dilbilimciye göre Kürtçe bir Kuzeybatı İran dilidir)
- ^ Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009 (sayfa 587)
- ^ http://www.faqs.org/minorities/Middle-East-and-North-Africa/Kurds.html
- ^ Qasımlo, Abdurrahman (2009). Kürtler ve Kürdistan. İstanbul: Avesta Yayınları. ss. 46- 50. ISBN 9789944382571.
- ^ http://www.ethnologue.com/subgroups/kurdish-0
- ^ http://www.zazaki.net/haber/zazaca-kurtcenin-bir-lehcesidir-721.htm
- ^ a b Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 sayfa. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.), s. 94: "In this work ("introduction") the ivalidness of an approach to Zaza dialect as to the independent language (as it represented in some works) is shown, and its Kurdish nature is proved ("Conclusion")."
- ^ Yusupova Z. A; The Gorani Dialect of Kurdish as Represented in the Literary Monuments from the 18th to 19th Centuries Курдский диалект горани по литературным памятникам XVIII—XIX вв.. St Petersburg, Nauka Publishers 1998.
- ^ Languages preceded by question marks, and many of the varieties of Persian, are from other sources. The dialects of the Central Plateau are from the source provided there.
- ^ [ http://www.ethnologue.com/subgroups/zaza-gorani ]
- ^ [1]
- ^ a b Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza
- ^ a b Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu
- ^ http://multitree.org/codes/zago
- ^ Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present", Berlin, 14–17 April 1995
- ^ Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3
- ^ Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish
- ^ Gernot Windfuhr, 2009, "Dialectology and Topics", The Iranian Languages, Routledge
- ^ Thackston, W. M. "Kurmanji Kurdish: A Reference Grammar with Selected Readings" (PDF). Harvard University. 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Ocak 2009.
- ^ Revisiting Kurdish dialect geography. haziran 2017, Yaron Matras, sayfa 8
- ^ Kurmanji Kurdish in Turkey: structure, varieties, and status, 2015, Geoffrey HAIG & Ergin ÖPEGIN, sayfa: 1
- ^ a b c d e f g http://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdavdo16J&sig=ACfU3U1EG_YrdWm-E5xdgpAEA8HSE1hJoA&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwi3166ruqvlAhWLblAKHWW-CFkQ6AEwAXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false
- ^ http://www.rabbinics.org/pahlavi/MacKenzie-PahlDict.pdf
- ^ Bedirxan, Celadet Ali (2002). "Elfabeya kurdî & Bingehên gramera kurdmancî" (pdf). http://www.nefel.com NEFEL. 9 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
|yayımcı=dış bağlantı (yardım) - ^ http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/famindeur.htm (Laval üniversitesinden Jacques Leclerc'e göre Kürtçe Hint-Avrupa dilidir)
- ^ a b Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/ - Sorani Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 27)
- ^ Celîliyan, ʻEbasî: Ferhengî başûr: Kurdî-Kurdî-Farisî. 2004. (Sayfa 26, 80, 85, 86, 706)
- ^ a b Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 629)
- ^ a b http://www.royalacademy.dk/Publications/High/737_MacKenzie,%20D.pdf
- ^ a b c d Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ludwig Paul'un makalesi. (Sayfa 551)
- ^ Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015. (sayfa 24, 210, 211, 214, 441, 501)
- ^ a b Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
- ^ Bartholomae, Christian: Altiranisches Wörterbuch, Strassburg. K. J. Trübner. 1904. (sayfa 225, 295, 660, 1303, 1718, 1844)
- ^ Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015.
- ^ a b Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Kurmanji - Kurmanji Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 18, 219)
- ^ a b Iranian languages - Gernot windfuhr - sayfa 209 http://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdaw4rYcG&sig=ACfU3U323BGKPcLBnryfJ9ygU7_iWrThxw&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwiAq4aP6avlAhWRYVAKHRgaC9YQ6AEwCXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false
- ^ Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 599)
- ^ a b Zazaca
- ^ a b http://sites.fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/sorani_1_grammar.pdf
- ^ http://www.iranicaonline.org/articles/central-dialects
- ^ http://tureng.com/search/e%C5%9F%20i%C5%9Flevsel (Ergatif'in Türkcesi)
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2011.
- ^ Romana kurdî ya yekem »Şivanê Kurmanca« ya Erebê Şemo ye
- ^ Dr. Eskerê Boyîk, Nûra Elegezê Çend dîdemji edebiyeta Kurdên Ermenistanê
- ^ İlk Kürtçe Roman Şivanê Kurd, (Kürt Çoban) – Erebê Şemo
- ^ Ə`rəb Şamilov, Şьvane Kyrmança, Nəşra Hyķymate Rəwan, 1935 (Ereb Şamilov, Kürt Çoban, Erivan Hükümeti Yayınları, 1935)
- ^ Араб Шамилов — Классик Курдской Советской Литературы
- ^ İlk Kürtçe roman: Bolşevik Bir Kürt’ün Hikâyesi (Özkan Öztaş)
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- KAL: The Kurdish Academy of Language
- Online English to Kurdish to English Dictionary (Yazan: Erdal Ronahî)
- Online Kurdish-English Ferheng Dictionary
